وقتی به سراغ تحلیل های جامعه‌شناختی و چرایی این نوع خشونت با میزان قابل تامل آن در استان کرمان به‌ویژه شرق و جنوب آن می رویم، عوامل مختلفی به عنوان مولفه های درگیر با این پدیده مطرح می‌شود که برخی کارشناسان، بروز نیافتن استعداد جوانان به شکل مناسب، نبود زیرساخت های فرهنگی، ورزشی و تفریحی از جمله مکان های مناسب ورزشی، محدودشدن بعضی افراد در برخی فضاهای قومیتی در کنار بافت جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی منطقه که در مسیر انواع قاچاق در کشور قرار گرفته مطرح می شود که فراهم نبودن مکان های مناسب برای اقدامات ورزشی، اجتماعی و هنری از دلایل مهمتر خوانده می شوند و سبب شده برخی جوانان به‌اجبار برای تخلیه هیجان‌های خود به بعضی اقدامات ضدفرهنگی روی بیاورند.

هر از چندگاهی شاهد خبرهایی از قتل با اسلحه سرد یا گرم، گروگانگیری یا سرقت مسلحانه هستیم که این رخدادها البته در همه جا رخ می دهد اما براساس آمارها در جنوب و شرق استان بیشتر از دیگر نقاط این خطه بوده، که شنیدن آنها هم قلب‌ها را می‌آزارد و هم پرسش‌ها را در باب چرایی این وضعیت و این شکل از خشونت‌ها مطرح می‌کند.

صرف‌نظر از تبارشناسی علل درگیر با این رخدادها، موضوع مهم دیگر نیز وجود سلاح در دستان شهروندان است که از جمله دلایل تشدید و وقوع نوع خشونت بار آن قلمداد می شود و چند نوبت فراخوان قضایی تحویل داوطلبانه سلاح نیز داده شده و عده ای اجابت کرده اند، اما گویا همچنان این معضل نیازمند مدیریت از نظر فرهنگی و پیشگیری و مهمتر، برخورد سخت با دارندگان سلاح است.

کم‌کاری نهادهای فرهنگ‌ساز

موقعیت جغرافیایی منطقه جنوب و شرق کرمان به علت همجواری با نقاط مرزی، بافت فرهنگی، اقتصادی و قومیتی، قرارگرفتن در مسیر ترانزیت انواع قاچاق کالا، سوخت و برخی دیگر عوامل فرهنگی همه و همه دست به دست هم داده تا در سایه کم‌کاری برخی نهادهای متولی فرهنگی و اجتماعی، شاهد وضعیت موجود کنونی باشیم.

وقتی از کم‌کاری نهادهای متولی سخن می گوییم، اتهام‌زنی در اینکه به‌عمد کم‌کاری اتفاق می‌افتد مدنظر نیست، زیرا وقتی پای صحبت همین مسئولان می نشینیم بیشترین دغدغه نسبت به شرایط موجود و نیز تلاش برای پیشگیری در کلامشان مشاهده می شود، اما منظور اتفاقات علمی و همگرایی‌ای است که باید برای پیشگیری، آموزش و فرهنگ سازی ایجاد شود اما نمی شود.

دسترسی اندک و غیرسیستماتیک به آمار

در بدیهی‌ترین اقدام برای تدوین طرح های اجتماعی و رسانه ای پیشگیرانه و فرهنگ ساز، داشتنخشنو اطلاعات کامل و دقیق وضع موجود نیاز است زیرا اقدامات باید مبتنی بر همه شاخص های درگیر با وضع موجود باشد، اما متاسفانه همچنان دسترسی به داده ها و دیتاهای موجود در این زمینه ها حتی برای رسانه های مرجع و رسمی کشور نیز سخت و تاکنون غیرممکن بوده است، چه برسد به کارشناسانی که دغدغه دارند یا می خواهند به طور شخصی ورود و اقدام کنند؛ حال آنکه تولیدمحتوای رسانه‌ای متمرکز بر اطلاعات موجود در این زمینه، می تواند دستمایه و محرک مناسبی برای آن کارشناسان نیز باشد.

سد ذهنی

گرچه هنوز برخی باورهای ذهنی و فرهنگی موجود در این مناطق درگیر با خشونت ها نیز همچنان نزد عده ای از خود همین نخبگان و حتی فعالان رسانه، نوعی خط قرمز و میدان ممنوعه تلقی می‌شود و می گویند: نباید به مردم این منطقه چنین انگ‌هایی زد زیرا همه مردم که قاتل و قاچاقچی نیستند؛ حال آنکه دغدغه‌مندانی که عزم اجرای طرح های پیشگیرانه یا فرهنگ سازی دارند هم چنین باوری ندارند اما آمارهای قتل، سرقت های مسلحانه، آدم ربایی و غیره که فقط رسانه ای می شوند، خود، سال هاست زنگ هشدارها را به صدا درآورده و باید زودتر و به صورت علمی به این مسائل ورود می شد.

حادثه فاریاب

به طور مثال در حادثه شهرستان فاریاب، فردی بامداد روز شنبه ۲۸ بهمن با مراجعه به منزل برادر ناتنی خود و برخی دیگر از خویشاوندانش، به علت مسائل و اختلافات خانوادگی، این جنایت را رقم زد و البته برخی منابع خبری اعلام کرده‌اند ۲ مجروح حادثه نیز جان باخته‌اند و شمار کل قربانیان کشته شده به ۱۴ نفر رسیده است.

این در حالی است که باوجود رخدادهای قبلی در این خانواده، اگر پیشتر، زمینه حل اختلاف، مدیریت مسائل بین آنها و ارائه راهکار به این فرد یا دیگر افراد مرتبط داده می شد تا بتوانند خشم خود را کنترل و مدیریت کنند، یا برای حل مساله به سراغ راه حل های دیگر بروند، شاید شاهد چنین رخدادی به این شکل نمی‌بودیم.

و در شرایطی بعد از گذشت چندهفته دراین باره صحبت می‌کنیم که هنوز منابع رسمی درباره جزییات دقیق چندوچون این رخداد و چرایی انگیزه های قاتل، سخنی به میان نیاورده اند و حتی اگر هم مواردی مثل روابط بین افراد درون‌خانواده و اختلاف‌های مرتبط با امور خانوادگی نیز مطرح باشد، می شود به نوعی پرسش های افکارعمومی را پاسخ داده که حفظ حریم و شانیت خانواده های درگیر با این مساله نیز انجام شده باشد.

نکته مهمتر اینکه صرف‌نظر از این مصداق حادثه فاریاب، عوامل اصلی درگیر با رخداد قتل یا رخدادهای مشابه آن، در کنار تبارشناسی اگر علت های سایر رخدادهای مشابه در منطقه در اختیار کارشناسان رسانه قرار گیرد، می توان بدون آنکه نام فرد یا مصداق خاصی را برد، مساله را از منظر جامعه شناختی و روان شناختی بررسی کرد و راهکار داد.

چند هفته پیش از این حادثه نیز، در جیرفت شاهد یک مورد قتل مقابل مغازه فروش مرغ بودیم که گویا به علت اختلاف نظر بر سر نوبت و زمان تحویل گرفتن مرغ، دعوایی رخ می دهد و با چاقو، فردی، یک جوان تازه داماد را از پا درآورد و به علت شدت جراحت، جان باخت. و پرسشی که پیش می آید اینکه به‌واقع مساله چیست که یک فرد به‌راحتی به مرحله‌ای می‌رسد که به جای مدیریت خشم و رفتارهای خویش، دم‌دستی‌ترین گزینه‌ای که به ذهنش می رسد، شروع دعوا، نشان دادن قدرت و ابهت یا حتی اقدام علیه جان فرد مقابل است؟.

غیر از عوامل روان‌شناختی این پدیده ها که در جای خود محل تامل است، برخورد سخت با دارندگان سلاح سرد و گرم از یک طرف و ضرورت انجام فعالیت های فرهنگی و آموزشی با هدف تقویت مهارت های زندگی و رفتاری از سوی دیگر، در کنار سایر مولفه ها از سوی کارشناسان مطرح می شود که در صورت اجرای آنها می‌تواند در کاهش خشونت ها موثر باشد.

فرصت قومیت‌ها که گاه مساله‌ساز می شود

در شرایطی از این نوع خشونت ها در مناطقی از کرمان با آمار قابل تامل، سخن به میان می آید که بافت جامعه در بیشتر این مناطق قومیتی و طایفه‌ای است؛ شرایطی که خود، ظرفیت های بسیاری را در ابعاد مختلف خلق می کند، سبب‌ساز تحکیم روابط فامیلی و دیگر مسائل اجتماعی و حتی ملی می شود، اما اگر مراقبت نشود می تواند تبعاتی نیز همراه داشته باشد.

در یک مورد آن در یک منطقه از جنوب کرمان، طی هفته های اخیر، به دنبال دعوای بین ۲ نوجوان از طایفه های مختلف، درگیری بین سایر افراد حتی بزرگترها نیز ادامه یافت و به قتل ۲ نفر نیز انجامید.

فرهنگ سازی و ارائه آموزش های موردنیاز توسط نهادهای متولی، محوریت قراردادن برخی بزرگان و ریش سفیدان منطقه و ایجاد تعامل و همگرایی بین قومیت ها با خلق و محوریت قرار دادن مناسبت ها و موقعیت های مختلف فرهنگی و هنری، می تواند زمینه ساز تحکیم روابط و کاهش خشونت باشد.

خبرنگار ایرنا برای بررسی بیشتر این پدیده ها، با تمرکز بر جنایت اخیر شهرستان فاریاب، با یک پژوهشگر و جامعه شناس گفت و گو کرده که هرچند معتقد است برای اینکه به صورت خاص در مورد جنوب استان بتوان صحبت کرد نیاز به داده ها و اطلاعات زیادی از رویدادهایی این چنین است اما به طور کلی به برخی علل کلی بروز چنین مواردی می پردازد.

علی شهدادی، استاد دانشگاه و مدیر همکاری های علمی و بین المللی موسسه پژوهش و برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تاکید دارد که این موارد باید به صورت یک مجموعه بررسی شود و اگر موردی بررسی صورت می گیرد،فقط از بُعد روانشناسانه باشد.

وی بیان کرد: باید داده هایی از مرتکبان به این اعمال همچون اینکه از چه خانواده هایی، با چه سنی بوده اند و انگیزه آنان از قتل چه بوده را به همراه تعداد کمی این موارد داشته باشیم تا بتوانیم بهتر تحلیل محتوا کنیم.

مدیر همکاری های علمی و بین المللی موسسه پژوهش و برنامه ریزی وزارت علوم درباره گروگانگیری های جنوب کرمان نیز گفت: گروگانگیری ها بیشتر در مبادلات مواد مخدر رخ می دهد و عاملان، بهترین راه رسیدن به پول را به زعم خودشان، همین اقدام تلقی می کنند.

عامل مهم بروز استعدادها

شهدادی به نکته بسیار مهمی که آینده زندگی افراد را دگرگون می کند اشاره و تاکید کرد: هر فردی به شکلی، نوع زندگی‌اش معنی پیدا می کند و هرچه زمینه جذب افراد مختلف و گروه های گوناگون در جامعه را فراهم کنیم تا بتوانند استعدادهای خود را بروز دهند در قالب های واقعی خود را بروز می دهند و کمتر شاهد مسائل اجتماعی خواهیم بود.

نبود شرایط برای بروز استعدادها و اثر آن بر خشونت

این پژوهشگر اجتماعی افزود: اگر زمینه بروز استعدادها و جذب در جامعه وجود نداشته باشد و فرد نتوانسته باشد هیچ جایی خود را بروز دهد ممکن است با اسلحه و هر نوع خشونتی ابراز وجود کند یا مسائل مرتبط با قومیت خود را بروز دهد اما اسلحه فقط وسیله ای است که بعدا وارد موضوع می شود.

وی گفت: برای مسائل اجتماعی نمی توان به دنبال مقصر فردی بود بلکه موضوع به ساختارهای اجتماعی باز می گردد که بخشی از آن هم متاثر از نظام برنامه ریزی است.

شهدادی اضافه کرد: ادارات فرهنگی مختلف که نقش خدمات رسانی و بسترسازی برای ایفای نقش اجتماعی افراد را دارند بسیار ضعیف عمل کرده اند.

ضرورت بسترسازی های فرهنگی

وی تاکید کرد: بسترسازی برای توسعه فرهنگی نشده است و امکاناتی همچون سالن مطالعه و فرهنگسرا کم است؛ به هنرمندان بها داده نشده و اگر امکان ارضای نیاز از راه های مشروع وجود نداشته باشد، از راه های نامشروع گسترش پیدا می کند.

شهدادی با اشاره به مورد اخیر و قتل ۱۲ نفر در فاریاب و کشته شدن قاتل گفت: بعضی وقت ها فرد شرایطی را به وجود می آورد که خود کشته شود، در این مورد البته نیاز به کارشناسی بیشتر هست اما در برخی موارد، فرد چون جرات کشتن خود را ندارد اینطور عمل می کند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: برخی از مسائل اجتماعی به دلیل غروری رخ می دهد که در فرد ایجاد می شود و بخشی از مغرور شدن و خودبرتربینی نیز مربوط به دنیای کوچک او است.

قوم برتر؟

وی با بیان اینکه اگر فرد فقط در حد و اندازه قوم و طایفه، خود را بیند احساس می کند قوم برتر است افزود: در برخی مناطق جنوب استان ازدواج ها بیشتر درون طایفه ای و درون گروهی بوده، البته امروزه کاهش یافته است، بنابراین نظام ارزشی آنها هم بر اساس ارزش های خودشان شکل گرفته و خود را به خصوصیت و رفتاری معرفی می کرده اند و می شناخته اند که ممکن است گاه، در مقابل دیگر قومیت ها قرار گیرد.

شهدادی با اشاره به اینکه بخشی از این شرایط درون گروهی به دلیل محدودیت ارتباطات بوده است اضافه کرد: وقتی براساس ارزش های خودشان قضاوت می کنند خوبی های خود را می بینند و بدی ها را نمی بینند.

وی تاکید کرد: چون این افراد خوبی های خود را می بینند فکر می کنند برتر هستند و در این شرایط تئوری اختلاف فرهنگی که نشان می دهد چگونه تنش ها شکل می گیرد، می گوید این گروه های متعدد قومی با فرهنگ های متفاوت زمینه ساز تنش می شود.

شهدادی افزود: در این شرایط، این گروه ها براساس نظام ارزشی خود به جای تحکیم وفاق، همدلی و تعامل، بیشتر درگیر تنش خواهند شد.

انتظار می رود نهادهای فرهنگی، ادارات درگیر با آسیب های اجتماعی و حتی دستگاه قضا که معاونت مستقیم حوزه پیشگیری از وقوع جرم دارد- هرچقدر هم که پیشتر به هر شکلی کار کرده اند و کسی نافی تلاش های آنها نیست- در این زمینه با محوریت تدوین طرح های علمی و کارشناسی با تمرکز بر رویکردهای رسانه ای، بیشتر پای کار بیایند تا بتوان به طرح ریزی اقدامات مناسب اقناع کننده و اثربخش رسید.